Odznaka Pilota Wojskowego – potocznie "gapa" (fot.1) to jeden z najbardziej znanych symboli polskiego lotnictwa wojskowego. Zaprojektowana została przez profesora Szkoły Sztuk Pięknych w Warszawie, pochodzącego z Płocka Władysława Gruberskiego (fot.2), współzałożyciela Muzeum Wojska Polskiego (1873-1933).

Gruberski był cenionym artystą swojej epoki, autorem wielu plakiet pamiątkowych, medali i rzeźb. Studiował na krakowskiej ASP. Podczas swojego długoletniego pobytu w Paryżu znalazł się pod wpływem wielkiego, francuskiego rzeźbiarza doby impresjonizmu i symbolizmu, Augusta Rodina. Inspiracją dla artysty była odznaka austriackich pilotów i prawdopodobnie było to przyczyną powstania obiegowej nazwy "gapa", jak nazywano odznaki i godła państw zaborczych. Inna teoria mówi, że bezpośrednią inspiracją dla Gruberskiego przy tworzeniu odznaki było malowidło w auli Politechniki Lwowskiej, wykonane według szkicu Jana Matejki, przedstawiające trzy Muzy, patronki rzeźby, malarstwa i literatury, gdzie na drugim planie unosi się orzeł z rozpostartymi skrzydłami i wieńcem laurowym w dziobie.

Ostateczny kształt odznaki został przyjęty rozkazem nr 24/19 z dnia 19 lutego 1919 roku (fot.3), podpisanym przez pułkownika Jana Wroczyńskiego, kierownika Ministerstwa Spraw Wojskowych, opublikowanym w Dzienniku Rozkazów Ministra Spraw Wojsk. 4 marca 1919 roku poz. 783. Odznaka pilota wojskowego przedstawia orła wykonanego z oksydowanej stali z rozpiętymi skrzydłami, o szerokości 64 mm, trzymającego w dziobie wieniec laurowy. Do skrzydeł przymocowano dwa łańcuszki spięte razem u góry, na tylnej stronie grawerowano datę nadania i kolejny numer odznaki. Zgodnie z rozkazem: Odznaka ma być przypinana po lewej stronie piersi, na wysokości pierwszego guzika, w odległości 2 cm od kołnierza.

Odznakę nadawał Naczelny Wódz na podstawie propozycji Dowódcy Wojsk Lotniczych, oficerom i żołnierzom, którzy spełnili następujące wymagania:

1. Odbycie szkoły pilotów.
2. Zdanie egzaminów, według specjalnych przepisów teoretycznego i praktycznego w kierowaniu wszystkimi dostępnemi aparatami lotniczemi.

Nadanie odznaki następowało na podstawie dekretu w Dzienniku Rozporządzeń Ministra Spraw Wojskowych. Zgodnie z zapisem odznakę noszono tylko w czasie służby w lotnictwie, dożywotnio odznaka została nadawana w przypadku szczególnych zasług oraz rannym w wykonywaniu służby. Już jesienią 1919 roku pierwsi lotnicy otrzymali prawo do dożywotniego noszenia odznaki pilota i obserwatora. Wśród nich był gen. Gustaw Macewicz, por. Stefan Stec, por. Franciszek Peter.

Warto podkreślić, że Gruberski był nie tylko znakomitym rzeźbiarzem, ale także medalierem – panowała opinia, że nie tylko odtwarza rysy twarzy, ale razem z nimi wydobywa wnętrze człowieka. Był również autorem 49 plakiet z wizerunkami członków Organizacji Bojowej PPS, uczestników rewolucji 1904-1905. Otwarcie wystawy tych prac w Zachęcie w 1932 r. było dużym wydarzeniem. Uczestniczył w niej m.in. prezydent Ignacy Mościcki. Autor lotniczej odznaki został pochowany na Powązkach. Niestety, przez całe życie nie przywiązywał wagi do dokumentowania swojej pracy.

W kolejnych latach zmieniały się zasady nadawania odznaki pilota, jak również obserwatora:
1. Rozkazem numer 17/20 z dnia 25 maja 1920 roku Ministra Spraw Wojskowych (poz. 445 – Nadawanie tytułu i odznaki pilota, obserwatora lotnikom WP), sformułowano dodatkowe wymagania stawiane pilotom wojskowym, które musieli spełnić, aby otrzymać odznakę (fot.4). Poza ukończeniem wojskowej szkoły lotniczej, polskiej lub zagranicznej, pilot musiał odbyć 10 lotów bojowych. W przypadku, kiedy lotnik nie ukończył szkoły, a miał na swoim koncie 10 lotów, musiał zdać komisyjny egzamin. Piloci latający jako instruktorzy lotniczy, nie biorący udziału w walkach, musieli odbyć 300 lotów z uczniem, aby otrzymać odznakę.
2. Rozkazem numer 19/22 z dnia 9 maja 1922 roku (fot.5) w pkt VI określono:
Prawo do ubiegania się o otrzymanie tytułu i odznaki pilota, względnie obserwatora, dożywotnio przysługuje:

1. Pilotom i obserwatorom, którzy latając w Armji Polskiej w czasie wojny, położyli znaczne zasługi bojowe na froncie.
2. Pilotom i obserwatorom, którzy w wykonaniu swoich obowiązków ulegli ciężkim ranom w Armji Polskiej.
3. Pilotom i obserwatorom, którzy ponad lat 8 pełnią służbę w charakterze personelu latającego.
4. Pilotom i obserwatorom armji państw zaprzyjaźnionych, za zasługi położone dla polskiego lotnictwa wojskowego.

3. Rozkaz numer 13/33 z dnia 22 grudnia 1933 roku wprowadzał następną zmianę. Absolwent wojskowej szkoły lotniczej otrzymywał tytuł pilota z trzecią klasą specjalności bez prawa do noszenia odznaki. Po zdaniu końcowych egzaminów i dwuletniej służbie otrzymywał prawo do noszenia odznaki, ale bez wieńca laurowego i drugą klasę specjalności. Pierwszą klasę specjalności pilot otrzymywał po 5 latach służby w lotnictwie, mając prawo do noszenia odznaki z wieńcem. Powyższe zasady nadawania odznak pozostawały w użyciu do wybuchu wojny.

Odznaka Obserwatora (Nawigatora) podobnie jak "gapa" została zaprojektowana przez prof. Gruberskiego. 15 kwietnia 1919 roku rozkazem nr 42/19 (fot.6) ustanowiono odznakę, ustalono zasady jej przyznawania oraz warunki wnoszenia podań o jej przyznanie. Odznakę wykonano w brązie, stanowił ją orzeł z zielonym wieńcem w dziobie, identyczny jak w przypadku odznaki pilota, do odznaki dodano nowy element – trzy błyskawice (nazywane wówczas iskrami) trzymane przez orła w szponach.

Prezentowana odznaka (fot.7) to muzealny egzemplarz Odznaki Obserwatora wykonany w złocie, nadany jednemu z najlepszych absolwentów Szkoły Podchorążych Lotnictwa w Dęblinie, Aleksandrowi Kremienieckiemu, który w 1932 roku ukończył kurs pilotażu, w 1933 r. został awansowany na porucznika, a w 1934 został pilotem doświadczalnym. Por. pil. Aleksander Kremieniecki zginął w 1935 r. podczas oblotu prototypu samolotu PZL.23 Karaś.

Warto podkreślić, że na rewersie odznaki widnieje odbity stemplem jej numer: 738 oraz ręcznie grawerowana dedykacja: "Czwartemu absolwentowi Szk. Pchor. Lot. w r. 1930 | Szef Deptu [Departamentu] Aeronautyki". Poniżej umieszczono próbę i pieczęć wykonawcy "J. Knedler". Odznaka znajduje się w zbiorach Muzeum Lotnictwa Polskiego w Krakowie.

Źródła:
Zbiory Muzeum Lotnictwa Polskiego w Krakowie.
Narodowe Archiwum Cyfrowe.
Śląska Biblioteka Cyfrowa.
Zasoby Archiwum Lotniczej Akademii Wojskowej.
Ku czci poległych lotników. Księga pamiątkowa, praca zbiorowa pod red. Mariana Romeyki, Warszawa 1933.
Pawlak J., Absolwenci Szkoły Orląt: 1925-1939.
Przegląd Sił Powietrznych 10/2006.