Po rozpadzie II Republiki Czecho-słowackiej, głównie lotnicy, Czesi i Słowacy nie podzielający linii politycznej rządów Protektoratu Czech i Moraw oraz Państwa Słowackiego przedostawali się różnymi sposobami na terytorium II Rzeczpospolitej.
Najbardziej znana lotnicza ucieczka lotników słowackiego lotnictwa (Slovenských Vzdušných Zbraní - SVZ) do Polski miała miejsce z bazy lotniczej w Piešťanach 7 VI 1939 r., wskutek której na polskich lotniskach w Krakowie i Dęblinie wylądowały cztery samoloty (w Dęblinie trzy rozpoznawczo-bombowe typu Letov Š.328 „Šmolik” nr 155, 342 i 344 oraz jeden samolot szkolno-treningowy typu Aero Ab.101 nr 15 w Krakowie, następnie dostarczony do Dęblina). Co było przyczyną tego zdarzenia? W nocy 3/4 VI 1939 r. grupa siedmiu lotników SVZ, w której znajdowali się min. planujący ucieczkę plut. strzelec-obserwator František Knotek, plut. pil. Jozef Káňa, sierż. mech. Ľudovít Ivanič i radiotelegrafista kpr. Jozef Řehák podczas spotkania towarzyskiego w Rolnickym Domu i kawiarni „Centrál” w Piešťanach wywołała swymi anty państwowymi okrzykami sytuację, która mogła zakończyć się ich aresztowaniem oraz sądem wosjkowym. Rankiem 4 VI 1939 r. sprawcy zajścia wiedząc, że zachodziła obawa ich degradacji i wyrzucenia z armii słowackiej postanowili natychmiast działać zaś oliwy do ognia dolała wypowiedź szer. Karola Valacha, że gdyby Niemcy zajęli teren Słowacji to by odleciał stąd. Do grupy planującej ucieczkę dołączyli plut. pil. Imrich Gablech i kpr. pil. Jozef Hrala. 7 VI 1939 r., w święto Bożego Ciała, ośmiu lotników z 64. Eskadry Rozpoznawczej i Eskadry Technicznej z mieszanego 3. Pułku Lotniczego im. gen. pil. M. R. Štefánika w Piešťanach dokonało odlotu na polskie terytorium. Po przelocie granicy państwowej, załogi trzech samolotów rozpoznawczo-bombowych typu Letov Š.328 „Šmolik” skierowały się na północ i po trzy godzinnym locie wylądowały na lotnisku Centrum Wyszkolenia Lotnictwa nr. 1. w Dęblinie. Natomiast załoga samolotu szkolno-treningowego typu Aero Ab.101 nr 15 wylądowała na lotnisku 2. Pułku Lotniczego w Krakowie-Rakowicach. Rząd słowacki zaocznie dezerterów postawił przed sądem, który na mocy orzeczeń z 30 III 1942 r. i 17 VIII 1942 r. skazał ich na dożywotnie więzienie. Dnia 1 VII 1939 r. słowaccy uciekinierzy podpisali dokument wstąpienia do polskiego lotnictwa zaś ich ucieczka wywołała poważne reperkusje polityczne na linii Rzeczpospolita Polska – Państwo Słowackie, powodując kilkumiesięczne zaangażowanie się w tę sprawę słowackiego poselstwa w Warszawie oraz polskiego Ministerstwa Spraw Zagranicznych i czynników wojskowych w kwestii zwrotu samolotów SVZ, które do chwili wybuchu II wojny światowej znajdowały się na polskim terytorium. Z chwilą zajęcia Dęblina przez oddziały Wehrmachtu w 1939 r., samoloty SVZ znajdujące się tutaj trafiły w ręce niemieckie.
31 VIII 1939 r. do „Szkoły Orląt” w Dęblinie dotarła spora grupa Czechów i Słowaków z obozu z pod krakowskich Małych Bronowic, której dowódcą był škpt. František Divoký. Dnia 1 IX 1939 r. w dniu wybuchu II wojny światowej, dekretem prezydenta Rzeczpospolitej Ignacego Mościckiego utworzony został Legion Czechów i Słowaków.
2 IX 1939 r. podczas bombardowania lotniska „Szkoły Orląt” w Dęblinie przez Luftwaffe, w gronie poległych od bomb znaleźli się lotnicy z grupy czechosłowackiej. Tu zginął pierwszy Słowak w II wojnie światowej por. Ondrej Śandor!
Największa grupa Czechów i Słowaków znalazła się w szeregach stworzonej w Górze Puławskiej 4 IX 1939 r. Czechosłowackiej Eskadry Rozpoznawczej dowodzonej przez škpt. Bohumila Liškę.
Spora grupa lotników czeskich i słowackich znalazła się w 1939 r. w Eskadrze Ćwiczebnej Obserwatorów Szkoły Podchorążych Lotnictwa w Dęblinie.
Lotnicy obu narodowości służyli także od 7 IX 1939 r. w Plutonie Rozpoznawczym por. obs. Zbigniewa Osuchowskiego z Eskadry Ćwiczebnej Obserwatorów Szkoły Podchorążych Lotnictwa w Dęblinie oraz w Plutonie Lotniczym Warszawskiej Brygady Pancerno Motorowej.
Tej problematyce poświęcone było seminarium studenckie w WSOSP, które miało miejsce 24 XI 2016 r., którego punktem kulminacyjnym był wykład dr Marka Syrnego z Muzeum SNP w Bańskiej Bystrzycy na temat relacji polsko słowackich w 1939 roku oraz prezentacja fabularyzowanego dokumentu filmowego pt. „Tragedia załogi R XIII”, opowiadającego o udziale lotnictwa polskiego w wojnie słowacko polskiej 1939 r.
Seminarium zakończyło złożenie kwiatów przez delegację ambasady słowackiej na cmentarzy Balonna, na mogiłach lotników poległych w Dęblinie 2 IX 1939 r.
{gallery}wbnil/aktualnosci/2016/1124_slowacy_1939{/gallery}
tekst: dr hab. Andrzej OLEJKO
foto: dr hab. Andrzej OLEJKO, dr Marcin PALUCH