100 lat temu – 1 grudnia 1918 roku, wszedł w życie rozkaz wprowadzający znak biało-czerwonej szachownicy, jako standardowy identyfikator polskich samolotów wojskowych.

Historia tego znaku związana jest z osobą pil. Stefana Steca, urodzonego we Lwowie w 1898 roku. Będąc w służbie austriackiej, Stec jako godła osobistego używał biało-czerwonej szachownicy, którą namalowano po obu stronach kadłuba jego aeroplanu. Kiedy tak oznaczonym dwupłatowcem przyleciał w połowie listopada 1918 roku do Warszawy, z meldunkiem z oblężonego Lwowa, dowódca lotnictwa, pułkownik Hipolit Łossowski uznał, że szachownica spełnia wszystkie kryteria, jakie powinien posiadać symbol przynależności państwowej: jest oryginalna, ma polskie barwy i łatwo można ją namalować na skrzydłach i na kadłubie.

Dnia 1 grudnia 1918 roku, rozkazem nr 38 szefa Sztabu Generalnego WP gen. Stanisława Szeptyckiego (fot.1), szachownica ta przyjęta została jako znak rozpoznawczy samolotów lotnictwa polskiego. I chociaż rozkaz wyraźnie określał jej wielkość, kształt oraz układ kolorów, jednak przez pierwsze lata od jej wprowadzenia, występowała w kilku wariantach. Dopiero po zakończeniu wojny polsko-bolszewickiej oraz reorganizacji lotnictwa związanej z jego przejściem w stan pokoju, nastąpiło jej pewne usystematyzowanie. Warto zauważyć, że pierwszy samolot oznaczony biało-czerwonymi pasami na skrzydłach i usterzeniu wystartował z podlwowskiego lotniska Lewandówka 5 listopada 1918 roku. Wkrótce na lwowskich samolotach pojawiła się biało-czerwona szachownica. Samoloty te wciąż miały austro-węgierską numerację.

W dziewiątym numerze „Dziennika Rozporządzeń Ministerstwa Spraw Wojskowych” z dnia 7 grudnia 1918 roku (fot.2), ukazał się zapis, który dał początek szachownicy lotniczej, używanej po dziś dzień przez polskie lotnictwo wojskowe.

W roku 1921 roku wydano kolejny akt dotyczący zasad umieszczania szachownicy na samolotach. Instrukcja WL 15 – Ogólne Warunki Techniczne Płatowców, określiła szachownicę jako znak, który składa się z kwadratu podzielonego na cztery równe części tak, że tworzą się cztery kwadraty koloru na przemian amarantowego i białego. Kwadrat ten znajduje się w obwódce szerokości 0,05 m, koloru również na przemian białego i amarantowego. Winien on być umieszczony na dolnej powierzchni górnych płatów oraz z każdej strony steru kierunkowego. Zgodnie z załącznikiem wymiary szachownic określono na: 1,35 × 1,35 metra dla skrzydeł, 0,55 × 0,55 metra dla kadłuba oraz 0,45 × 0,45 metra dla steru kierunku. W przypadku samolotów francuskich typu Nieuport, których dolne płaty były znacznie węższe, przewidywano szachownicę o wymiarach 0,75 × 0,75 metra. Do każdej z nich dochodziła jeszcze obwódka o szerokości 0,05 metra. Sprawiało to, że za każdym razem zmieniały się proporcje pomiędzy obwódką a podstawową szachownicą.

Rozporządzenie Prezydenta RP z dnia 1 marca 1930 roku w sprawie flag i innych znaków wojskowych unormowało kształt szachownicy i wprowadziło proporcje: Szachownica lotnicza jest to kwadrat, podzielony na cztery równe pola, z których lewe górne i prawe dolne są barwy czerwonej z obwódką białą, lewe dolne zaś i prawe górne barwy białej z obwódką czerwoną. Stosunek obwódek do pola wynosi 1:5. Znakiem wojskowych samolotów jest szachownica (par. 1 ust. 2). Szachownice są umieszczone na końcach skrzydeł, a mianowicie na jednopłatowcach dwie szachownice na płaszczyźnie górnej i dwie na płaszczyźnie dolnej, na dwu i półtorapłatowcach zaś – dwie na płaszczyźnie górnej górnego płata i dwie na płaszczyźnie dolnej dolnego płata. Ponadto umieszczone są szachownice po jednej na każdej stronie steru kierunku.

Wymiary szachownic, wymienionych w niniejszym paragrafie ustala dla każdego typu samolotu Minister Spraw Wojskowych.

W latach Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej tematyka znaków Sił Zbrojnych została zawarta dopiero w dekrecie z dnia 9 listopada 1955 roku, który został ogłoszony w Dzienniku Ustaw PRL Nr 47 z 31 grudnia 1955 roku pod pozycją 315. W rozdziale III – Flaga lotnictwa wojskowego i szachownica lotnicza, w artykule 13, w punkcie 1 odnajdujemy zapis: Szachownicą lotniczą jest kwadrat o barwach Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej podzielony na cztery równe pola, z których lewe górne i prawe dolne są barwy czerwonej z obwódką białą, a pozostałe barwy białej z obwódką czerwoną.

W punkcie 2 czytamy: Wzór szachownicy lotniczej zawiera załącznik nr 4 (fot.3). Punkt 3 dekretu informuje: Szachownicą lotniczą oznacza się wojskowe statki powietrzne.

Taki wygląd szachownicy obowiązywał do roku 1993. Ustawa z 19.02.1993 roku o znakach Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej w rozdziale 5 – Znaki lotnictwa wojskowego, w artykule 22, w punkcie 1 definiuje: Znakiem wojskowych statków powietrznych jest biało-czerwona szachownica lotnicza o barwach Rzeczypospolitej Polskiej, podzielona na cztery równe pola ze skrajami o naprzemiennych barwach. Stosunek szerokości skraju do długości krawędzi pola szachownicy wynosi 1:5.

W punkcie 2 odnajdujemy zapis: Wzór szachownicy lotniczej zawiera załącznik nr 10. Zgodnie z nim szachownica otrzymuje nowy wzór, który zamienia kolejność pól obracając „starą” szachownicę o 90°. Taki układ pól jest poprawny heraldycznie natomiast nie nawiązuje on do ponad siedemdziesięciu lat tradycji (fot.4).

Obchodząca w tym roku swoje setne urodziny, polska biało-czerwona szachownica jest jednym z najciekawszych znaków państwowych, używanych w lotnictwie wojskowym na świecie. Poza charakterystycznym układem i kolorystyką, posiada piękną tradycję wojskową.

Wybrane źródła i opracowania:

• Dziennik Rozporządzeń Ministerstwa Spraw Wojskowych, Nr 9, 07.12.1918 r.
• Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 1 marca 1930 r. w sprawie flag i innych znaków wojskowych [w:] Dziennik Ustaw, Nr 17, 1930, poz. 129.
• Ustawa z dnia 19 lutego 1993 r. o znakach Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej [w:] Dziennik Ustaw Nr 34, 1993, poz. 154.
• Ku czci poległych lotników, Praca zbiorowa pod red. M. Romeyki, Warszawa 1933.
• Królikiewicz T., Polski samolot i barwa 1918-1939, Piekary Śląskie 2009.
• Portal historyczny Histmag.org

• Rozkaz nr 38 szefa Sztabu Generalnego WP gen. Stanisława Szeptyckiego Rozkaz nr 38 szefa Sztabu Generalnego WP gen. Stanisława Szeptyckiego
• Dziennik Rozporządzeń Ministerstwa Spraw Wojskowych z dnia 7 grudnia 1918 roku Dziennik Rozporządzeń Ministerstwa Spraw Wojskowych z dnia 7 grudnia 1918 roku
• Wzór szachownicy lotniczej (Dziennik Ustaw PRL Nr 47 z 31 grudnia 1955 roku, poz. 315) Wzór szachownicy lotniczej (Dziennik Ustaw PRL Nr 47 z 31 grudnia 1955 roku, poz. 315)
• Wzór szachownicy lotniczej (Ustawa z 19.02.1993 roku o znakach Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej) Wzór szachownicy lotniczej (Ustawa z 19.02.1993 roku o znakach Sił Zbrojnych Rzeczypospolitej Polskiej)
•